Kafayı karıştıran şeker tartışmaları

Prof Dr Aziz Ekşi

Tartışma konusu bu kez şeker. Gıdadaki bir kalıntı ve bulaşı değil. Organizmanın yüzyıllardan beri tanıdığı doğal bir gıda bileşeni. Tartışmayı başlatan ise; “nişasta bazlı şekerin(HFCS) diyabet ve pankreas kanserine neden olduğu” iddiasıdır. İddianın geçerli kanıtlara dayandığı kuşkuludur ama insanların kafası karışıktır. 

Şeker denilince daha çok “çay şekeri” veya “beyaz şeker” anlaşılmaktadır. Bunun nedeni çok yaygın kullanılmasıdır. Kimyasal adı “sakkaroz” dur ve Türkiye’de şeker pancarından elde edildiği için “pancar şekeri” diye de adlandırılmaktadır. Pancar şekeri ya da sakkaroz, daha düşük moleküllü iki farklı şekerden (glukoz + fruktoz › sakkaroz + su) oluşmaktadır. Yiyecek ve içeceklerdeki sakaroz sindirim öncesi bu iki şekere ayrışmaktadır.

Marketlerde satılmayan ama birçok gıdanın üretiminde tek başına veya sakarozla birlikte kullanılan bir şeker daha vardır. Buna, mısırdan elde edildiği için “mısır şekeri”, koyu kıvamlı olduğu için de “mısır şurubu” veya “yüksek fruktozlu mısır şurubu” ya da kısaca “fruktoz şurubu” da denilmektedir. Adından dolayı bu şekerin veya şurubun yalnızca fruktozdan oluştuğu sanılmaktadır. Kafa karışıklığına yol açan birinci yanılgı budur.

Oysa pancar şekeri gibi mısır şekeri de esas olarak glukoz ve fruktoz (glukoz+fruktoz) karışımından oluşmaktadır. Ancak, glukoz ve fruktoz pancar şekerinde bileşik iken mısır şurubunda ayrışıktır. Fruktoz/glukoz oranı her iki şekerde de yaklaşık aynıdır. Pancar şekerinde 50/50 olan bu oran mısır şekerinde, tipine bağlı olarak ya 44/56 ya da 57/43 ‘tür. Baldaki fruktoz/glukoz oranı ise yaklaşık 54/46’dır.

Meyvelerde de fruktoz ve glukoz doğal olarak birlikte bulunmaktadır. Örneğin fruktoz/glukoz oranı muzda yaklaşık 5/5, üzümde 8/7, elmada 6/3, şeftalide 2/2, kayısıda 5/12’dir. İddialardan birisi; “fruktozun insan organizmasına yabancı bir madde” olduğudur. Bu gerçeğe aykırı bir görüştür. Çünkü başlangıçtan bu yana meyve tükettiği bilinen insanoğlunun,  adını bilmese bile fruktoza yabancı olması düşünülemez.

Tartışılan ikinci iddia; “yüksek fruktozlu nişasta şekerinin insülin salgısını uyarmadığı ve bu nedenle diyabet ya da şeker hastalığına yol açtığı”dır. Bu iddianın en azından fruktoz ve glukozun birlikte bulunduğu gıdalar için geçerli olmadığı bilinmektedir. Çünkü konunun uzmanlarına göre ortamda bir miktar glukoz bulunması, insülin salgısının uyarılması için yeterlidir. Ve çoğu gıda, fruktozu ve glukozu doğal olarak birlikte içermektedir. Bu olgu, pancar ve mısır şekeri için de geçerlidir. Kafa karışıklığına yol açan yanılgılardan biri budur.

Üçüncü iddia;  “fruktozun şişmanlık ya da obezite etkeni olduğu”dur. Şişmanlığın esas olarak gıdadan alınan enerji ile harcanan enerji arasındaki farktan kaynaklandığını artık bilmeyen yoktur. .Başka bir deyişle şişmanlığın başlıca iki nedeni, aşırı gıda tüketimi ile fiziksel aktivite yetersizliğidir. Bu anlamda enerjinin hangi gıdadan alındığı o kadar önemli değildir. Kafayı karıştıran başka bir neden de bu gerçeğin göz ardı edilmesidir.

Kaldı ki şekerlerin enerji değeri aynıdır. Her şekerin 1 gramı 4.1 kcal vermektedir. Sakkaroz ne kadar enerji sağlıyorsa, aynı ağırlıktaki fruktoz, glukoz veya laktoz da aynı enerjiyi sağlamaktadır. Öyle ise, fruktoz şişmanlatıyorsa aynı tüketim düzeyinde sakkaroz da şişmanlatıyor demektir. Veya fruktoz şurubu obeziteye yol açıyorsa, aynı tüketim düzeyinde pancar şekeri de obeziteye yol açıyor demektir. Obezite fruktoza bağlı olsaydı, ABD’nde fruktoz şurubu tüketimi azalırken obezite artmazdı!.. 

Ölçülü alındığında diğer gıdalar gibi şekerlerin de obeziteye yol açmadığı bilinmektedir. Şeker için ölçü ise, WHO’ya göre alınan serbest şekerin günlük enerjideki payının yüzde 10 dolayında olmasıdır ki bu da yaklaşık 50 gram şekerin karşılığıdır.Serbest şeker kavramı;fruktoz gibi glukoz, galaktoz, sakkaroz, laktoz vb şekerleri de kapsamaktadır.

Dördüncü iddia;  “fruktoz ile pankreas kanseri arasında ilişki bulunduğu”dur. Yalnız fruktozun değil, sakaroz, glukoz ve laktozun da pankreas kanseri ile olası ilişkisi konusundaki araştırmalar birbiri ile çelişkilidir. Esasen doğrudan bir ilişki zaten söz konusu olmamalıdır. Çünkü şekerler; ne fruktoz, glukoz, sakkaroz ve ne de mısır ve pancar şekeri; uzman kuruluşa (IACR) göre  “kanserojen” değildir. Ayrıca konu uzmanları; pankreas kanserine yakalanma riskini artıran başlıca faktörlerin obezite ve diyabet olduğunu özellikle vurgulamaktadır. Dolayısı ile kaçınılması gereken obezite ve diyabettir. Daha doğrusu bunlara yol açan faktörlerin tümüdür. 

 Öte yandan FDA, fruktoz ve diğer şekerleri “güvenli gıda bileşeni” olarak tanımlanmaktadır. Bunun gibi EFSA’nın da şekerlere ilişkin herhangi bir uyarıcı veya kısıtlayıcı düzenlemesi yoktur. Yalnızca yapay tatlandırıcıların gıdaya katılacak miktarı sınırlıdır. Pancar şekeri veya mısır şekeri, hiç bir ülkede sağlık açısından yasaklı değildir. Farklı şekerlerin pazar payını belirleyen kotalar gıda güvenliği ile ilgili değildir. AB ülkelerinde uygulanan  kotanın amacı “tüketicilerin başka bir şekerin zararından korunması” değil, geleneksel pancar tarımının sürdürülebilirliğinin sağlaması ve çiftçilerin ekonomik açıdan korunmasıdır. Kafa karışıklığının bir başka nedeni de bu gerçeğin yeterince bilinmemesidir.

Kota olsa da; pancar şekeri, mısır şekeri ve yapay tatlandırıcılar arasında bir rekabet vardır ve her kesimin bu rekabette kendine göre bir konum alması doğaldır. Doğal olmayan, rekabetin mesnetsiz sağlık iddiaları üzerinden yürütülmesidir. Yok yere insanların kafasının karıştırılmasıdır. Kuşku ve paniğe yol açılmasıdır. Yapay tatlandırıcıların değil de fruktoz, glukoz ve sakaroz gibi doğal gıda bileşenlerinin tartışılmasıdır.

Bu tartışmanın önceliği insan sağlığının korunması değildir. Zaten fruktoz, sakkaroz ve diğer şekerlerle ilgili iddialar(zehir vb), bilimsel araştırmalarla  kanıtlanmadığı gibi WHO, EFSA, FDA gibi uzman kuruluşlar da doğrulamıyor. Hiç bir ülkede, fruktoz, glukoz  veya sakaroz için sağlık açısından bir yasak veya kısıtlama bulunmuyor. 

Ancak, şekerler arasında sağlık açısından önemli bir fark olmasa da, AB gibi Türkiye’de de  mısır şekeri  (HFCS) üretimine kota konulması olumludur. Geleneksel pancar tarımının sürdürülebilirliği ve pancar çiftçisinin korunması buna bağlıdır. Ayrıca fabrikaların kamuda kalması ve teknolojinin de iyileştirilmesi gerekiyor.

Deyiş doğrudur; “iyi veya kötü gıda yoktur”. Gıdayı iyi veya kötü yapan “ne kadar tüketildiğidir”. Bu nedenle, öteki veya beriki şekerden kuşku duymaya da gerek yoktur. Yeter ki gereğinden(günde 50 gramdan) fazla tüketilmesin… 

----------------------------------------------------------------------------------------------------------------

KISALTMA:  IACR; Uluslararası Kanser Araştırmaları Ajansı

EFSA; Avrupa Gıda Güvenliği Otoritesi

WHO; BM Dünya Sağlık Örgütü

FDA; Gıda ve İlaç Yönetimi (ABD)